Κατά την περίοδο 1901 – 1903 στην Ελλάδα περιόδευαν αρκετοί θεατρικοί θίασοι. Στους θιάσους Παντοπούλου, Ταβουλάρη, Βενιέρη, Λαούνη, εργάζονταν ως δακτυλογράφος ένας φτωχός φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Θεοφάνης Στυλιανού Μαυρομάτης με καταγωγή από τη Θράκη, όντας μόλις 23 ον χρονών ξεκίνησε τα ταξίδια του σε διάφορες ελληνικές πόλεις. Καταλήγοντας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, αποφασίζει να διαμείνει εκεί μόνιμα. Διορίζεται διδάσκαλος και ψάλτης στις ελληνικές παροικίες Σίμπιν – ελ – Κομ και Φαγιούμ. Όπως αναφέρει και ο Henry Baerlein στο εκδοθέν βιβλίο του το 1922: «Under the Acroceraunian Mountains» (Κάτω από τα Ακροκεραύνια Όρη) «…απήγγειλε λόγους οι οποίοι ήταν ελληνικοί και πατριωτικοί…» 
Την ίδια χρονική περίοδο στην Αίγυπτο ενδυναμώνονται οι αλβανικές κινήσεις και εκδίδονται τρεις εφημερίδες στη γλώσσα τους. Η «Besa» (Μπέσα), η «Shqiperia» (Σκιπερία) και η «Shkopi» (Σκόπι). Έτσι λοιπόν οι συγκεκριμένοι κύκλοι προσεγγίζουν το Μαυρομάτη και κλονίζοντας τον στην εθνική του συνείδηση, τον εντάξαν στην ομάδα τους. Γεννημένος στο χωριό Ιμπρίκ Τεπέ της Αδριανουπόλεως, όπου οι κάτοικοι εκτός της ελληνικής χρησιμοποιούσαν για τις συναλλαγές τους τα τούρκικα, βουλγάρικα και αλβανικά. Όντας φιλόδοξος και επαναστατικός νέος, χρησιμοποίησε τις γλωσσικές του γνώσεις. Η αγάπη του για την πατρίδα είχε ήδη εκδηλωθεί από τότε που φοιτούσε στο Ελληνικό Γυμνάσιο της Αδριανούπολης, απ’ το οποίο αποβλήθηκε, ως ο κύριος αίτιος μιας γενικής απεργίας των μαθητών, κατά το έτος 1899 – 1900.Μετά από παρέμβαση του προστάτη του Βεργάντη, όπως αναφέρει ο Μπαρλέιν (Baerlein)στο βιβλίο του, επιστρέφει για να τελειώσει τις σπουδές του. Ωστόσο για το Θεοφάνη υπήρξε πρόβλημα να αναδείξει τον εαυτό του ως Αλβανό, καθώς στην Αίγυπτο γνώριζαν όλοι πως ήταν ο φλογερός Ελληνοδιδάσκαλος. Κατά το έτος 1906 μεταβαίνει στην Αμερική, όπου αλλάζοντας το όνομά του παρουσιάζεται στους εκεί κύκλους με το όνομα Φαν Νόλι. Επίσης κατέχοντας κάποιες γνώσεις της βουλγάρικης γλώσσας, εξασφαλίζει στενές σχέσεις με τον Ρώσο Αρχιεπίσκοπο Αλάσκας Πλάτωνα,ο οποίος το 1908 τον χειροτονεί ιερέα. Παράλληλα εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο του Harvard, εκ του οποίου αποφοιτά το 1912. Εργάζεται ως δημοσιογράφος σε μία αλβανική παροικία και όπως γράφει ο J. Swire: «…μόνο 20 μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν…» Έρχεται σε επαφή με τον Φάικ Κονίτσα, όπου μαζί εκδίδουν την εφημερίδα «Dielli» (Ήλιος) και ιδρύουν την οργάνωση «Vatra» (Εστία).
Είκοσι χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Φ. Κονίτσα γράφοντας ένα άρθρο στην ίδια την εφημερίδα του «Dielli», αναφέρει τα κάτωθι: « ….. Μας κοροϊδεύει ένας ξένος τον οποίο δε γνωρίζουμε, παρά μόνο από τα παραμύθια τα οποία αυτός ο ίδιος μας έλεγε ως δήθεν Χριστιανός και Αλβανός και με το ψευδές όνομα Φάν Νόλι… Φτάσαμε μέχρι του σημείου να μας διασπάσει ένας βρωμερός, ο οποίος πιθανόν να είναι Τούρκος, Αρμένιος, Αράπης ή οτιδήποτε άλλο, αλλά μόνο Αλβανός δεν μπορεί να είναι…..» Παίρνοντας ο ίδιος ο Νόλι την πρωτοβουλία, το 1914 καταφθάνει στην Αλβανία και αυτοτιτλοφορείται «επίσκοπος», επιχειρεί να τελέσει «υπαίθρια δοξολογία» στο Δυρράχιο, κατά την άφιξη του Πρίγκιπα Βιντ. Ωστόσο αποτυγχάνει παταγωδώς, καθώς ο λαός αποχωρεί εφόσον δεν παρίστατο ο κανονικός Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος.
Έτσι επιστρέφοντας στην Αμερική ο Αρχιεπίσκοπος Αλάσκας Αλέξανδρος, το χειροτονεί αντικανονικός επίσκοπο. Ο H. Baerlein περιγράφοντας τη διαδικασίας τελετής αναφέρει:
« Την ημέρα της Πεντηκοστής του 1918, εμφανίσθηκε στη Νέα Υόρκη ενώπιον μιας συνελεύσεως Χριστιανών και Μουσουλμάνων Αλβανών. Είπε σε αυτούς ότι ήταν γενική επιθυμία για την ανάδειξη ενός Αλβανού επισκόπου, αλλά οι ελληνικές ραδιουργίες δεν το επέτρεπαν… « Λοιπόν» φώναξε, εν τω μεταξύ οι φίλοι του είχαν σκορπιστεί μέσα στο ακροατήριο, «τι πρέπει να κάνουμε;» «Ο λαός», απάντησαν αυτοί « ο λαός μπορεί να αναδείξει βασιλιάδες, αυτός μπορεί να αναδείξει και επισκόπους». «Τι θα κάνουμε;» φώναξε ο Φαν Νόλι. «Θα είσαι ο επίσκοπος μας». Τότε αποσύρθηκε, όπως λέγεται και επανήλθε περιβεβλημένος δια των ιερών αμφίων, χαιρετήθηκε από το πλήθος με κραυγές «Άξιος, Άξιος». Και ενώ έδινε τις ευλογίες του, εκείνη σταυροκοπιούνταν, εκτός από τους Μουσουλμάνους, οι οποίοι, όπως εύκολα κατανοείται, των χαιρετούσαν με τον τρόπο τους…»
Χρησιμοποιώντας το τίτλο του «επισκόπου», μεταβαίνει ξανά στο Δυρράχιο για να αναλάβει τα «αρχιερατικά» του καθήκοντα. Μολαταύτα ο Μητροπολίτης Ιάκωβος δεν το δέχεται, λόγω της αντικανονικής χειροτονίας του.
Οι Αυστριακές αρχές όντας κατά της σλαβικής πολιτικής, εμποδίζουν το Νόλι απαγορεύοντας την αποβίβασή του στο Δυρράχιο. Βρισκόμενος τότε στο πλοίο, εξέδωσε μία προκήρυξη, στην οποία έλεγε: «…ο Ιάκωβος εξακολουθεί να διευθύνει στην Αλβανία..». Αυτή τους η σύγκρουση το Δεκέμβριο του 1918,στοίχισε στο Μητροπολίτη Ιάκωβο μία δολοφονική απόπειρα, αλλά και άλλη μία δύο χρόνια αργότερα, το 1920. Εκείνη την περίοδο η Αυστρο –Ουγγαρία αποσύρεται από το Ευρωπαϊκό προσκήνιο και στις 28 Φεβρουαρίου του 1918, ιδρύεται στο Λονδίνο η “Aglo – Albanian – Society” (Άγγλο – Αλβανική – Οργάνωση). Ο Ιταλός στρατηγός Φερρέρο για ακόμη μία φορά ανακοινώνει τα κοινά Ιταλό – Αλβανικά συμφέροντα επί της θαλάσσης. Ο Κονίτσα ξανά επιστρατεύεται στο πλευρό του Νόλι και εμφανίζονται στο Παρίσι, ως εκπρόσωποι της οργάνωσης «Vatra» (Εστία) (Panalbanian Federation of America).
Οι υποστηρικτές του Νόλι δεν κατανόησαν καθόλου την απειλή της Κομιτέρν (Comitern) η οποία ανέφερε τα εξής:
« …Εντός ολίγου ο πολιτισμένος κόσμος θα είναι κομμουνιστικός…», όπως τηλεγράφησε επί λέξη στις 12 Μαϊου του 1919 ο Ζηνόνιεφ (πρώτος πρόεδρος της Κομιτερν), έμπροσθεν του Μπέλα Κουν, αρχηγό της Ουγγρικής επανάστασης.
Γ. Ζινοβιεφ
Λόγω των σχέσεων του Νόλι με τους Μπολσεβίκους (Ρώσων) και τους Βούλγαρους, ο Φάικ Κονίτσα δυσαρεστημένος απ’ την όλη κατάσταση, γράφει στην εφημερίδα «Vatra»: «… Όταν ψάλλουν στην εκκλησία για τον «επίσκοπο» Φαν Νόλι – ας λένε γι’ αυτόν: Αφορισμένος να είσαι….. ω πράκτωρα του Λένιν, ο οποίος πρόδοσες τη Θρησκεία και το Έθνος και με το προσωπείο της Θρησκείας διακυρύττεις την αιματοχυσία και την αδελφοκτονία μεταξύ Αλβανών….» Πέραν αυτών, όσοι παραστέκονταν στο Νόλι, δεν είχαν πλήρη γνώση των όσων συνέβαιναν στην Αλβανία, τα οποία αναπόφευκτα οδηγούσαν σε μία κομμουνιστική επανάσταση. Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση αστάθειας και αβεβαιότητας, δημιουργούνται οι εστίες δύο μεγάλων επαναστάσεων. Στο Βορρά των Κοσοβάρων και στο Νότο των Ηπειρωτών.
Αναφερόμενοι στο πρόσωπο του Νόλι, επιδιώκουμε να κατανοήσουν οι αναγνώστες μας, όλα τα εσωτερικά ζητήματα τα οποία προετοίμαζαν τον πρόδρομο του Κομμουνιστικού Καθεστώτος στην Αλβανία, την καταδίκη των Βορειοηπειρωτών καθώς και τη μανιώδη φιλοδοξία κάποιων “πρώην Ελλήνων”, ώστε να δημιουργήσουν ένα «κράμα» λαών και να το παρουσιάσουν ως το ιδανικό κράτος. Όλα αυτά ενώπιον διεθνών συμβουλίων και οργανώσεων.
πηγές – έρευνα – παραπομπές :
1) «ΟΙ ΥΙΟΙ ΤΩΝ ΜΙΣΘΟΦΟΡΩΝ» (1877 – 1946) «Ο Σλαβοκομμουνισμός στην Αλβανία (Βόρειος Ήπειρος – Κόσσοβο), Νίκου Γρ. Αργυροκαστρίτη, Αθήνα 1956
2) “Under the Acroceraunian Mountains”, Baerlein Henry, Leonard Parsons, 1922