Παρακάτω θα αναφερθούμε στα έθιμα, τα οποία αναβιώνουν από συγγενείς, φίλους και συντοπίτες κατά τις τελευταίες στιγμές της ζωής του νεκρού ανθρώπου, αλλά και κατά τη διάρκεια της ταφής του.
Για πολλούς μπορεί να θεωρηθεί μακάβριο, ωστόσο και αυτό αποτελεί ένα σταθμό της μακραίωνης ηπειρώτικης παράδοσής μας. Ο θάνατος κάποιες φορές μπορεί να είναι αιφνίδιος και κάποιες άλλες όχι.
Οι άνθρωποι μέσω των διαφόρων τελετουργικών, μπορούν να αναδεικνύουν ακόμη και μια ιδιάζουσα φιλοσοφική πτυχή του συγκεκριμένου γεγονότος. Και μόνο η θεοποίηση του θανάτου στον αρχαίο κόσμο, με την προσωποποίηση του στο πρόσωπο
του Άδη, αποδίδει την ιδιαίτερη σημασία και συνάμα τη φροντίδα.
Εξάλλου η λέξη «κηδεύω» σημαίνει «φροντίζω». Τη σημαντικότητα την οποία αναφέραμε παραπάνω την μαρτυρούν επίσης και όλα τα αρχαία ευρήματα [1], τα οποία σχετίζονται με το θάνατο και είναι φιλοτεχνημένα με μεγάλη προσοχή.
Κατά την πρωτοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο, η Εκκλησία των πρώτων αιώνων δημιούργησε συγκεκριμένες ακολουθίες («Νεκρώσιμη Ακολουθία» και Μνημόσυνα), ώστε με αυτόν τον τρόπο να στήριξη τη χριστιανική διδασκαλία[2] και να την τοποθετήσει στο επίκεντρο των πάλαι ποτέ ειδωλολατρικών[3] τελετών.
Έτσι δημιουργείται μια άλλη θρησκευτική αντίληψη για το γεγονός του θανάτου.
Ωστόσο ένας ισχυρός πολιτισμός, όπως εκείνος της αρχαίας ελληνικής και έπειτα της ελληνιστικής εποχής, δεν μπόρεσε να παραμεριστεί εύκολα. Έτσι λοιπόν αρκετοί συνέχεαν τη χριστιανική άποψη περί του θανάτου με μια ποικιλότητα παλιών παγανιστικών τελετουργικών.
Αυτό το ιδεολογικό κράμα συντέλεσε στη δημιουργία προλήψεων και δεισιδαιμονιών, οι οποίες πίστευαν πως εξαγνίζονται με την αναβίωσή τους.
Έτσι και επί των ημερών μας συνεχίζουν να εμφανίζονται τέτοια κατάλοιπα[4]. Ωστόσο δεν μπορεί κανείς μας να υποτιμήσει τη σημαντικότητά τους. Ο τόπος μας αναβιώνοντας διάφορα έθιμα, έμεινε ενωμένος με τον ομφάλιο λώρο της παράδοσης, ο οποίος σε δύσκολους καιρούς συνεχίζει να θρέφει την εθνική μας ταυτότητα και να την ενδυναμώνει σε εποχές εθνικών αλλοίωσης και συγχύσεων.
ΣΤΗΝ ΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ
Στη Δερβιτσάνη, κυρίως όταν ο θάνατος δεν είναι ξαφνικός, δηλαδή αναμένεται, γύρω στον μελλοθάνατο συγκεντρώνονται όλοι οι συγγενείς και περιμένουν τη μοιραία στιγμή του αποχωρισμού. Ταυτόχρονα, κρυφά απ’ αυτόν ετοιμάζουν το σπίτι για την κηδεία. Αφαιρούνται όλα τα αντικείμενα τα οποία προκαλούν ευθυμία και αποσπούν την προσοχή των ανθρώπων, όπως ραδιόφωνα, τηλεοράσεις κ.α. Ενώ από παλιά συνηθίζεται να αφαιρούνται και οι καθρέφτες.
Διαμορφώνεται λοιπόν το σπίτι για όλο το επικείμενο τελετουργικό, πάντοτε με μεγάλη προσοχή και σεβασμό για τη στιγμή της κηδείας. Επίσης καθαρίζεται ο χώρος όπου θα τοποθετηθεί η σωρός του θανόντα. Οι γυναίκες τις περισσότερες φορές κάθονται σε διαφορετικό χώρο απ’ εκείνον των ανδρών. Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών γίνονται και οι ετοιμασίες για τον γεύμα, το οποίο ακολουθεί μετά τη νεκρώσιμη τελετουργία.
Η αναγγελία του θανάτου στο χωριό γίνεται με το χτύπημα της καμπάνας, στην εκκλησιά . Οι υπεύθυνοι εκεί χτυπάνε παρατεταμένα την καμπάνα και με μεγάλη διάρκεια όταν πεθαίνει κάποιος άνθρωπος νεαρής ηλικίας, ενώ παρατεταμένα και πιο σύντομα όταν πρόκειται για κάποιον ηλικιωμένο.
Πριν την έλευση των συγγενών και των συγχωριανών στο σπίτι, οι οικείοι ετοιμάζουν τον νεκρό. Τον πλένουν και τον ντύνουν με τα πιο καλά του ρούχα (ή φορέματα όπως λέμε στον τόπο μας), βάση την ηλικία.
Επίσης ακόμη και στις μέρες μας, όταν αποβιώσει μια νεαρή γυναίκα η οποία ήταν ανύπανδρη, την ντύνουν με νυφικό φόρεμα. Ενώ τους ανύπανδρος νέους με γαμπριάτικο κοστούμι, βάζοντας διάφορα χρυσά κοσμήματα και στους δύο. Επιπλέον συνηθίζεται και η τοποθέτηση προσωπικών αντικειμένων πλάι στο νεκρό, με τα οποία συνδέονταν συναισθηματικά[5].
Τα παλιά χρόνια, αλλά και μεμονωμένα σήμερα, τα ρούχα τα οποία φορούσε ο αποθανών λίγο πριν < <αναχωρήσει>> τα έβγαζαν έξω για να «φύγει το κακό» απ’ τον κύκλο του σπιτιού όπως έλεγαν. Στο προσκεφάλι του τοποθετούν κλαδιά από δάφνη ως σύμβολο δόξας.
Λίγο πριν πάει ο ιερέας στο σπίτι για να συνοδεύσει την πομπή της κηδείας στον κεντρικό ναό του χωριού, όλες οι γυναίκες αρχίζουν το μοιρολόι ή «μοιργιολόι» όπως το λέμε. Δεν είναι τίποτα άλλο από αυτοσχέδιους στοίχους, που τις περισσότερες φορές κάνουν λόγο για τις διάφορες στιγμές της ζωής του νεκρού[6].
Σε αντίθεση με το μοιρολόι το οποίο έχει αρχαίες ρίζες, είναι η τοποθέτηση του νεκρού, κατά την οποία το φέρετρο θα πρέπει να είναι στραμμένο προς την Ανατολή, όπως δηλαδή και το Ιερό της εκκλησίας. (Δηλαδή η ανατολή και η μετάβαση σε μιαν άλλη ζωή κατά το δόγμα του Χριστιανισμού).
Επίσης λίγο πριν πάνε για την Εκκλησιά, οι γυναίκες του σπιτιού σπάνε ένα γυάλινο αντικείμενο, κυρίως ποτήρι ή πιάτο για να «φύγει» το κακό. Ενώ κάποιες άλλες σφάζουν έναν κόκορα στην αυλή, γιατί όπως λένε πρέπει να χυθεί αίμα στο σπίτι για να φύγει το «στοίχειωμα» και να αναπαυθεί η ψυχή του νεκρού[7].
ΕΞΟΔΙΟΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ – ΕΝΤΑΦΙΑΣΗ
Πηγαίνοντας στην εκκλησιά για την τέλεση της Νεκρώσιμης Ακολουθίας, οι γυναίκες σταματούν το μοιρολόι και με σοβαρό ύφος ακολουθούν την πομπή μαζί με τους υπόλοιπους. Τα πιο παλιά χρόνια στην κηδεία υποχρεωτικά πήγαιναν και τα παιδιά, πράγμα που δεν συνηθίζεται σήμερα. Μετά κατά τη διαδρομή για το κοιμητήριο (νεκροταφείο), πρώτοι προχωρούσαν οι άνδρες κρατώντας το νεκρό, έπειτα ο ιερέας ή οι ιερείς, μετά οι ψάλτες, έπειτα οι άνδρες με τα παιδιά και τέλος οι γυναίκες, οι οποίες μοιρολογούσαν μέχρι να φθάσουν.
Κατά τον ενταφιασμό του νεκρού, ο ιερέας ρίχνει κρασί και ελαιόλαδο στο σώμα του νεκρού, αφού πρώτα τον ασπαστούν οι στενοί συγγενείς του και τον μοιρολογήσουν για τελευταία φορά οι γυναίκες. Αμέσως μετά του λύνουν τα χέρια που του είχαν δέσει πριν σε σχήμα σταυρωτό και τον κατεβάζουν στον τάφο. Σκεπάζουν το φέρετρο και τοποθετούν πλάκες λίγο πριν ρίξουν χώμα.
Όλη αυτή η διαδικασία παραπέμπει σε αρχαίες τελετουργίες κατά τις οποίες δημιουργούσαν ένα είδος μαυσωλείου, το οποίο θα ήταν και ο τόπος στον οποίο θα κατέληγαν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογενείας. Ενθυμίζοντας με το πέρασμα του καιρού και τη στιγμή που έγινε η ταφή του νεκρού. Δηλαδή μια ανάμνηση η οποία μας δένει με το παρελθόν του προσφιλούς προσώπου. Ένα έθιμο το οποίο έχει πάψει πια να αναβιώνει, και είναι άξιο παρατήρησης στο χωριό μας, είναι και η λήψη φωτογραφιών κατά τη διάρκεια της κηδείας. Οι πρώτες φωτογραφικές μηχανές ήρθαν απ’ τους ξενιτεμένους της Αμερικής και από τότε άρχισε να επικρατεί αυτή η συνήθεια, η οποία διήρκεσε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980.
ΜΝΗΜΟΣΥΝΑ – ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΙΑ ΤΟ ΘΑΝΟΝΤΑ
Μετά από εννέα μέρες συνηθίζεται να τελούνται τα μνημόσυνα υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του κεκοιμημένου. Επίσης αυτό επαναλαμβάνεται μετά το πέρασμα σαράντα ημερών απ’ την κηδεία, μετά την έλευση ενός έτους (λίγο πριν το ετήσιο μνημόσυνο φτιάχνουν και το μνημείο στο οποίο προηγουμένως υπήρχε μόνο ένα καντήλι και ένας σταυρός) και τέλος μετά τα τρία έτη κοίμησης.
Απ’ το διάστημα των πρώτων ημερών, μέχρι και το πρώτο έτος στον τόπο μας γίνονται οι επισκέψεις στο σπίτι της οικίας του νεκρού, η λεγόμενη «παρηγοριά» κατά την οποία συνηθίζεται να δίνουν και λεφτά, σκοπός των οποίων είναι η κάλυψη των εξόδων της κηδείας.
Με τα < <νεκρικά έθιμα>> ή < <έθιμα της κηδείας>>, κλείνουμε όλο τον κύκλο ζωής των κατοίκων της Δερβιτσάνης. Γεννιόμαστε με κλάματα και αποχωριζόμαστε τη ζωή με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχει διαφορά όμως. Τα δάκρυα της γέννας, είναι δάκρυα χαράς, ενώ εκείνα του θανάτου, δάκρυα λύπης. Ωστόσο για κάποιους δε θα πάψουν να είναι ελπίδα για μια νέα «γέννηση» τον προσφιλών μας προσώπων. Γέννηση μέσα στην καρδιά μας.
1] ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΣ ΥΠΑΡΧΕΙ Η ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΣΤΑ ΣΩΦΡΑΤΙΚΑ (ΧΩΡΙΟ ΚΑΤΩ ΔΕΡΟΠΟΛΗΣ).
[2] ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΙ ΖΩΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ.
[3] ΜΕ ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΟΛΛΑ ΑΠ’ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΚΑ-ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΑ ΗΘΗ ΑΛΛΑΞΑΝ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ.
[4] ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΟΤΙ ΕΝΩ ΠΕΡΑΣΑΝ ΑΡΚΕΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΟΔΕΥΣΕΙ, ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ Η ΕΞΗΓΗΣΗ ΠΟΛΛΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΠΟΥ ΕΔΙΝΑΝ ΤΙΣ ΤΟΤΕ ΕΠΟΧΕΣ.
[5] ΑΠΟΡΡΟΙΑ ΤΕΛΕΣΗΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΘΙΜΩΝ. ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΣΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΕΒΑΖΑΝ ΧΡΥΣΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΑΣΕΙ ΤΙΣ ΠΥΛΕΣ ΤΟΥ ΑΧΕΡΟΝΤΑ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΟΔΗΓΟΥΣΑΝ ΣΤΟΝ ΑΔΗ. ΕΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΘΑ ΤΟΝ ΕΞΥΠΗΡΕΤΟΥΣΑΝ ΣΤΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ ΖΩΗ.
[6] ΕΔΩ ΜΑΡΤΥΡΕΙΤΑΙ ΚΑΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΧΟΡΟΣ Ή Η ΧΟΡΩΔΙΑ. ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΣΥΝΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΠΟΛΛΕΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ, ΟΠΩΣ ΤΗ «ΜΗΔΕΙΑ» ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Κ.Α.
[7] ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΞΑΓΝΙΣΜΟ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ
Πηγή - έρευνα - παραπομπή: Μαρτυρίες και παρατήρηση αναβίωσης των εθίμων στη Δερβιτσάνη