Η Δερβι(η)τσάνη είναι κτισμένη δυτικά, επάνω στους πρόποδες του Δρϋινικού Όρους ή αλλιώς του κοινώς λεγόμενου Πλατυβουνίου. Ανατολικά συνορεύει με την κωμόπολη του Λιμποχόβου(όρος Νεμέρτσικα) ενώ από τα βορινά της γειτνιάζει με το νυν μουσουλμανικό χωριό των Λαζαρατών* και νοτίως της βρίσκεται το ελληνικό χωριό της Καλογοραντζής. Όσον αφορά την απόστασή της από την πλησιέστερη πόλη, το Αργυρόκαστρο, απέχει μόλις επτά χιλιόμετρα.
Το χωριό προβάλλοντας αμφιθεατρικά στα δεξιά της εθνικής οδού Αργυροκάστρου – Κακαβιάς, τέμνεται από δύο μεγάλες χαράδρες, εκείνες του “Μεγαλάκκου” και του “Σαραντινού”, οι οποίες με τη σειρά τους οριοθετούν τις υπάρχουσες παλαιές συνοικίες του όλου οικισμού μας. Ωστόσο δε λείπουν και άλλες δευτερευούσης σημασίας, για την γεωγραφική σύσταση του χώρου. Εδώ μπορούμε να επισημάνουμε τη χαράδρα της “Δολιανής”, του “Ζεστού”, του “Νιάρτσι” κ.α.
Εν συγκρίσει με τα υπόλοιπα δεροπολίτικα χωριά, η Δερβι(η)τσάνη μέχρι και σήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο και το πολυπληθέστερο, συσχετίζοντας και την έκταση, αλλά και τον αριθμό των κατοικιών.
Όσον αφορά τη διάταξη των κτηρίων της, με βάση τα συγγράμματα τα οποία μας παρέχονται προς μελέτη, ήδη από την απώτερη βυζαντινή εποχή, επικρατεί το κλασικό βυζαντινό – ηπειρώτικο σύστημα διάταξης. Συγκεκριμένα,κοντά στο κέντρο του χωριού δεσπόζει ο ο ιερός ναός, έπειτα πλησίον του βρίσκεται το σχολείο, το κοιμητήριο, το δημαρχείο και το καφενείο ή το πανδοχείο (χάνι)
Από τα πρώτα χρόνια αναφοράς και ύπαρξης της ζωής στον τόπο μας, η Δερβι(η)τσάνη αναφέρεται με το όνομα «Κουκούλια», το οποίο δεν είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε εάν πρόκειται περί παραφθοράς ή μεταλλαγής κάποιας προγενεστέρας ονομασίας.
Τα αίτια της ερημώσεως σύμφωνα με τον Γ. Παπαδόπουλο ήταν οι καταστροφές που προκάλεσε ο στρατός του Λευκίου Αιμιλίου Παύλου, γύρω στο 167 μ. Χ. Άλλη πάλι αναφορά κάνει και ο Νικόλαος Γ. Μυστακίδης στο ημερολόγιο «Ηπειρωτικός Αστήρ»του 1904.
Συγκεκριμένα αναφέρει τα εξής: «Δερβητσάνη, το μεγαλύτερον της Δροπόλεως χωρίων, όπερ είς αρχαιοτέραν εποχήν έκειτο πλησίον είς την Μονήν Ασωμάτων και εκαλείτο Κουκούλια».
Ερείπια στον αρχαίο οικισμό της “Κουκούλιας”
Αργότερα, μετά τις ρωμαϊκές επιδρομές, κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Δερβι(η)τσάνη αναφέρεται με το όνομα «Δέρβη». Ο Γ. Παπαδόπουλος κάνει αναφορά στη Δέρβη της Μικράς Ασίας, (Πράξεις των Αποστόλων, Καινή Διαθήκη). Όμως ο ίδιος τονίζει πως ουδεμία σχετική έρευνα έχει γίνει επί του συγκεκριμένου ονοματικού προσδιορισμού.
Επιπροσθέτως, ο Ιωάννης Λαμπρίδης στο πόνημά του «Ηπειρωτικά αγαθοεργήματα και άλλα δημοσιεύματα Α» (1839-1891), μέρος Ζ’-ΣΤ’ αναφέρει πως επί βασιλείας Αλεξίου Α’ Κομνηνού, όλα τα χωριά τα οποία επιτήρησαν από άποψη συνθηκών διαβίωσης εκπρόσωποι του προαναφερόμενου αυτοκράτορα. Μεταξύ άλλων αναφέρεται και το χωριό μας, με την ονομασία “Δέρβη”.
Συγκεκριμένα αναφέρει: «Εις την Δέρβην το ναό των Ασωμάτων με ζευγάρια πέντε…..Ο δε Βασιλεύες Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός (1081-1118)».
Παρά ταύτα υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο ίδιος να άντλησε την ανωτέρω πληροφορία από το λόγιο πόνημα “Χρονικόν της Δρυοπίδος”, πράγμα που κάνει και ο γνωστός εντόπιος ιστοριοδίφης Αθανάσιος Πετρίδης, θέτοντας το συγκεκριμένο σύγγραμμα στη χορεία των έγκυρων ιστορικών πονημάτων.
Έτσι αναφερόμενος στο χωριό μας (ο Αθανάσιος Πετρίδης) στο περιοδικό «Νεοελληνικά Ανάλεκτα» γράφει: «Χρονικόν Δρυοπίδος: Δέρβη. Νυν Λεγομένη Δερβητσιάνη, χωρίων πλησίον του Αργυροκάστρου, σώζεται δ’ εν αυτώ, εν καλή καταστάσει, Μοναστήριον των Ασωμάτων, βυζαντινής αρχιτεκτονικής.» Αυτές έιναι κάποιες από τις σημαντικότερες αναφορές σε διάφορες χρονικές περιόδους για τον τόπο μας.
*Κατά τις ιστορικές μελέτες του Νικολάου Παπαδόπουλου, οι γηγενείς Ελληνορθόδοξοι Λαζαρατινοί μετοίκησαν στην ανατολική Θράκη γύρω τον 16ο μ. Χ. αιώνα, λόγω των εξισλαμισμών και των δυσβάστακτων φόρων.
πηγές:
Νικόλαος Μυστακίδης : “Ηπειρωτικός Αστηρ”, (1904)
Α. Πετρίδου: “Χρονικόν Δρυοπίδος” Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρνασσού τόμος Α’, μέρος Β’ (1871)
Γεώργιος Χ. Παπαδόπουλος “Η Δερβητσάνη της Κάτω Δροπόλεως Αργυροκάστρου (1978)